Etyka czterech zasad jako podstawa etyki zawodu psychologa-diagnosty

28.03.2025

Wstęp

Przedmiotem rozważań podjętych w tym artykule są główne elementy etyki czterech zasad oraz możliwość ich wykorzystania w refleksji nad wybranymi problemami etycznymi zawodu psychologa-diagnosty. Etyka czterech zasad jest klasyczną propozycją z obszaru bioetyki i etyki medycznej [1, 2]. Pomimo różnych argumentów krytycznych wysuwanych wobec niej, stanowi ona punkt odniesienia dla wielu innych koncepcji powstających w różnych obszarach etyki stosowanej, szczególnie tych dotyczących zawodów związanych z udzielaniem pomocy, terapią i troską o inne osoby.

Na początku omówione zostaną podstawowe rozróżnienia pojęciowe stanowiące kontekst teoretyczny dla refleksji na temat zasad etycznych zawodu psychologa-diagnosty. Następnie przedstawione zostaną kluczowe elementy wspomnianej już etyki czterech zasad, czyli wchodzące w jej skład cztery podstawowe zasady etyczne oraz wtórne wobec nich cztery reguły etyczne. Następnie podjęta też zostanie próba przeniesienia wskazanych właśnie elementów etyki czterech zasad w kontekst refleksji nad wybranymi problemami zawodu psychologa-diagnosty.

1. Kontekst teoretyczny etyki zawodu psychologa-diagnosty: podstawowe rozróżnienia pojęciowe

Refleksja nad zasadami etycznymi zawodu psychologa-diagnosty mieści się w ramach etyki normatywnej. Warto więc przypomnieć, że etyka normatywna jest działem filozofii, którego celem jest rozstrzyganie, co jest moralnie słuszne, obowiązkowe lub dobre [3, s. 4]. Za przedmiot etyki normatywnej zazwyczaj uznaje się moralność¹ [3, s. 5-6]. Charakterystyczny dla niej sposób badania moralności można ująć jako krytyczno-normatywny, bowiem ktoś, kto uprawia etykę normatywną ma za zadanie "nie opis i wyjaśnienie pewnych faktów, lecz powiedzenie ludziom, co dobre, a co złe, co powinno być celem ludzkich dążeń, jakie motywy powinny kierować ludzkim postępowaniem (...). Jego zadaniem jest ocenianie pewnych zjawisk i formułowanie reguł mających pokierować ludzkim postępowaniem" [4, s. 37]. Od etyki normatywnej należy wyraźnie odróżniać etykę deskryptywną, która ujmuje moralność jako pewien fakt społeczny i psychiczny. Ma na celu dokonanie jej opisu oraz wyjaśnianie przemian, jakim ona podlega. Do odmian etyki deskryptywnej zalicza się np. psychologię moralną, socjologię moralności, historię moralności oraz metaetykę. W ramach takiego podejścia nie formułuje się ani norm, ani ocen etycznych [4, s. 38; 3 , s. 4].

Podejmując refleksję z obszaru etyki normatywnej należy wyraźne odróżniać cztery ważne obszary refleksji normatywnej: moralno-etyczny, prawny, obyczajowy oraz praktyczno-zawodowy. Pozwala to zrozumieć, że nie każdy problem normatywny jest problemem moralno-etycznym. Odmienność moralności, prawa i obyczajowości jest intuicyjnie oczywista, jednak nie daje się łatwo ująć za pomocą jakiegoś określonego zbioru kryteriów [5, s. 278-305]. Pamiętając o różnicach między nimi, nie należy też zapominać o ich różnorodnych wzajemnych powiązaniach. Na przykład, warto zauważyć, że normy moralno-etyczne zazwyczaj nakazują szacunek dla prawa i obyczajowości.

Istotna jest także różnica między sferą moralno-etyczną a normami praktycznymi dotyczącymi uprawiania danego zawodu. Jej istnienie wyraźnie podkreśla Kant [6, s. 41-44]. Normy dotyczące uprawiania zawodu wyznaczają właściwy sposób wykonywania czynności profesjonalnych, to znaczy wskazują właściwe sposoby realizacji celów aktywności zawodowej. Można je nazwać praktycznymi regułami właściwego realizowania czynności zawodowych lub zasadami dobrych praktyk zawodowych. Odróżnianie tego obszaru refleksji normatywnej od refleksji moralno-etycznej jest szczególnie istotne w kontekście etyk zawodowych.

W ramach etyki normatywnej wyróżnia się etykę ogólną oraz etykę stosowaną. Koncepcje etyczne w obszarze etyki ogólnej dotyczą wszystkich (tj. całej społeczności moralnej). Regulują relacje społeczne oraz stosunek jednostki do siebie [1, 2, 7]. Etyka stosowana to z kolei "filozoficzno-normatywne studium obejmujące systematyczny namysł nad problemami moralnymi powstałymi w jakiejś szczegółowej dziedzinie życia" [2, s. 36]. Odnosi się więc do konkretnego, względnie wąskiego obszaru problemowego. Przykłady "etyk stosowanych" to: etyka medyczne, etyka biznesu, etyka mediów, etyka prawnicza, etyka polityczna, etyka badań naukowych [2, s. 37].

Etykę danego zawodu można w pewnym uproszczeniu rozumieć jako jedną z etyk stosowanych. Lazari-Pawłowska wyjaśnia, że etyka zawodowa to "spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące uporządkowany zespół postulatów" [7 s. 84].

Podkreśla się też, że w etykach zawodowych zakłada się obowiązywanie norm etycznych o charakterze uniwersalnym dyskutowanych w ramach etyki ogólnej, ale jednocześnie dodaje się do nich mniej uniwersalne normy etyczne dotyczące problemów i sytuacji charakterystycznych danego zawodu. Są to normy wyznaczające etyczne standardy postępowania przedstawicieli danego zawodu w sytuacjach typowych dla ich pracy zawodowej [2, 7, 8, 9].

W ramach etyk stosowanych i zawodowych obecne są dwa podejścia metodologiczne: podejście dedukcyjne ("od góry") i podejście nie-dedukcyjne ("od dołu"). W przypadku podejścia dedukcyjnego do rozwiązywania problemów etycznych charakterystycznych dla danego obszaru stosuje się koncepcje i zasady wypracowane w ramach ogólnej etyki normatywnej. Zazwyczaj przywołuje się koncepcje konsekwencjalistyczne, deontologiczne lub etykę cnót. Z kolei podejście nie-dedukcyjne polega na próbach sformułowania zasad etycznych odnoszących się tylko do określonego obszaru problemowego. Jedną z propozycji mieszczących się w ramach tego ostatniego podejścia jest etyka czterech zasad, o której będzie mowa poniżej [1, 2, 10].

Warto zwrócić uwagę na relację tak rozumianej normatywnej etyki danego zawodu do moralności zawodowej jego przedstawicieli. Jak podkreśla Lazari-Pawłowska, od etyki zawodowej "należy odróżnić rzeczywiście przez daną grupę zawodową reprezentowane przekonania moralne. Warto też wyodrębnić moralność zawodową rozumianą jako postępowanie danej grupy zawodowej oceniane ze względu na kryteria moralne" [7, s. 84]. Słowa te pozwalają dostrzec, że punktem wyjścia i przedmiotem krytycznych i normatywnych rozważań podejmowanych w ramach danej etyki zawodowej będzie zawsze moralność przedstawicieli danego zawodu. Rozważania te prowadzić będą do wzbogacania i przekształcania moralności zawodowej. Inne interesujące pytania dotyczą relacji między etyką ogólną a etyką danego zawodu oraz moralnością ogólną a moralnością danego zawodu [2, 7, 8].

Przedstawione powyżej uwagi warto teraz odnieść do refleksji dotyczącej problemów etycznych charakterystycznych dla zawodu psychologa-diagnosty. Na początku należy odnotować istnienie w ramach tej grupy zawodowej moralności zawodowej we wskazanym właśnie sensie. Moralność ta może być przedmiotem badań podejmowanych w ramach etyki deskryptywnej (w ramach np. socjologii lub psychologii moralności). Może też stanowić przedmiot oraz punkt wyjścia dla refleksji normatywnej podejmowanej w ramach etyki normatywnej. Przy takim ujęciu etykę normatywną zawodu psychologa-diagnosty należy rozumieć jako refleksję normatywno-etyczną poświęconą problemom moralnym powstającym w związku z uprawianiem tego zawodu. Celem takiej refleksji byłoby formułowanie etycznych norm i ocen dotyczących postępowania zawodowego psychologów w pracy diagnostycznej.

Warto na koniec podkreślić, że aktywność zawodowa psychologa-diagnosty podlega nie tylko normom moralno-etycznym, ale również prawnym, obyczajowym oraz profesjonalnym. Aby uniknąć nieporozumień, wszystkie te rodzaje norm i refleksji normatywnej należy starannie od siebie odróżniać. Szczególnie godna podkreślenia jest różnica między standardami moralno-etycznymi a zasadami właściwego ("profesjonalnego") wykonywania czynności zawodowych. Warto też dodać, że normy etyczne zawodu psychologa-diagnosty zazwyczaj będą nakazywały szacunek dla prawa, taktowne i grzeczne (zgodne z obyczajowością) odnoszenie się do klientów i innych profesjonalistów. Normy etyczne nakazują również dbałość o profesjonalne realizowanie czynności zawodowych psychologa. W tym ostatnim przypadku odniesienia są wzajemne: normy profesjonalizmu zawodowego nakazują szacunek dla zasad etyki zawodowej.

2. Etyka czterech zasad i jej zastosowanie do problemów etycznych psychologa-diagnosty

Etyka czterech zasad, nazywana też pryncypializmem, powstała w latach 70-tych XX wieku. Jej twórcami są Tom Beauchamp i James Childress. Choć była ona propozycją dotyczącą przede wszystkim etyki medycznej, szybko stała się wzorcowym rozwiązaniem dla wielu innych obszarów etyki stosowanej i zawodowej. Może także stanowić ważny punkt odniesienia dla refleksji znad etyką zawodu psychologa. Oczywiście nie jest ona jedyną koncepcją z obszaru etyki stosowanej. Nie jest też przyjmowana przez wszystkich, ani uznawana za pozbawioną słabych punktów [1, 11, 12].

W ramach etyki czterech zasad wyróżnia się cztery podstawowe zasady etyczne. Są to: 1) zasada szacunku dla autonomii; 2) zasada nieszkodzenia; 3) zasada dobroczynienia; 4) zasada sprawiedliwości. Na każdej tych czterech zasadach etycznych opierają się bardziej szczegółowe normy postępowania odnoszące się do sytuacji konkretnego typu. Na szczególną uwagę zasługują 4 reguły (grupy reguł) będące uszczegółowieniem więcej niż jednej podstawowej zasady etycznej. Są to: (a) reguła prawdomówności; (b) reguła poszanowania prywatności; (c) reguły zachowania poufności; (d) reguła lojalności (wierności). Wskazane zasady i reguły obowiązują prima facie, tak więc w przypadku konfliktu między nimi mniej ważna spośród nich zostaje uchylona. Wymienione elementy koncepcji zostały uzupełnione 6 cnotami ważnymi dla osób pracujących w zawodach związanych z pomaganiem i opieką nad innymi ludźmi. Są nimi: troska, współczucie, wnikliwość, wiarygodność, uczciwość i sumienność. Ten ostatni element etyki czterech zasad został uwzględniony pod wpływem tez głoszonych przez zwolenników etyki cnót [10].

Pomysł uwzględnienia głównych zasad etycznych pryncypializmu w rozważaniach dotyczących etyki zawodu psychologa nie jest nowy [2, s. 60]. Wydaje się też, że treści wyrażane przez wskazane powyżej elementy pryncypializmu są częściowo obecne w dyskusjach na temat etyki zawodu psychologa. Co jednak najważniejsze, wiele elementów etyki zawodu psychologa, które pozornie nie mają nic wspólnego z głównymi elementami etyki czterech zasad, również można z niej wyprowadzić. Etykę czterech zasad można więc uznać za propozycję pozwalającą uporządkować i uprościć refleksję na etyką zawodu psychologa w obszarze pracy diagnostycznej dla potrzeb zawodów trudnych i niebezpiecznych.

2.1 Zasada szacunku dla autonomii

Charakteryzowanie głównych elementów etyki czterech zasad warto rozpocząć od zasady etycznej mówiącej, że należy szanować autonomię pacjenta². Zasadę tę można uszczegółowić na dwa sposoby: negatywny i pozytywny. W pierwszym przypadku otrzymujemy zasadę mówiącą, że nie należy utrudniać i ograniczać podejmowania przez pacjenta autonomicznych decyzji i ich realizacji. W drugim przypadku otrzymujemy zasadę mówiącą, że należy aktywnie wspierać podejmowanie przez pacjenta autonomicznych decyzji i działań. Pomoc ta może polegać np. na przekazywaniu mu istotnych informacji na temat jego stanu zdrowia, pomoc w ich adekwatnym zrozumieniu, pomoc w podjęciu decyzji, wzmacnianiu zdolności do dokonywania wyborów, wparcie w realizacji autonomicznych wyborów (np. poprzez usuwanie przeszkód) [10]³.

Zasada szacunku dla autonomii stanowi podstawę dla pewnej liczby bardziej szczegółowych norm postępowania nakazujących: prawdomówność, szacunek dla prywatności pacjenta, ochronę poufnych informacji, podejmowanie działań dotyczących pacjenta tylko pod warunkiem uzyskania zgody jego lub osób go reprezentujących, przekazywanie pacjentowi istotnych informacji dotyczących jego stanu zdrowia, czy też udzielanie na prośbę pacjenta pomocy w podejmowaniu przez niego ważnych decyzji [10]. Najważniejsze spośród nich zostaną omówione poniżej w tym podrozdziale oraz w podrozdziale 3 dotyczącym czterech pomocniczych reguł etycznych.

W ramach omawianej propozycji etycznej przyjmuje się, że w rozważaniach na temat szacunku dla autonomii należy koncentrować się na konkretnych decyzjach podejmowanych przez konkretne osoby w konkretnych okolicznościach. Podkreśla się również, że autonomię decyzji i działań należy uznać za cechę stopniowalną [10]. Jak czytamy, należy zdawać sobie sprawę ze znaczenia dwóch rozróżnień: "(a) między autonomicznymi osobami a autonomicznymi działaniami; (b) między działaniami autonomicznymi w znacznym stopniu a działaniami, które są autonomiczne w stopniu mniejszym niż znaczny" [14, s. 235]. Zasadność pierwszego rozróżnienia wynika z tego, że "autonomiczne działania mogą być wykonywane nie tylko przez autonomiczne osoby - a więc osoby, które na ogół, ale nie zawsze, działają autonomicznie - ale również (w niektórych przypadkach) przez nieautonomiczne osoby - to znaczy osoby, które na ogół, ale nie zawsze, nie działają w sposób autonomiczny" [14, s. 235]. Chodzi o to, że, nawet w pełni autonomiczne osoby podejmują niekiedy nieautonomiczne decyzje, np. pod wpływem braku wiedzy, manipulacji, przymusu itp. W kontekście drugiego rozróżnienia ogromne znaczenie ma zagadnienie odpowiedniego wsparcia dla osoby podejmującej decyzje [14, s. 235].

Decyzja autonomiczna to decyzja podjęta: (a) intencjonalnie; (b) ze zrozumieniem; (c) bez wpływu czynników zewnętrznych determinujących decyzję [10, s. 101]. Praktyczną realizacją szacunku dla autonomii jest postulat, aby decyzje dotyczące spraw związanych z diagnozą, leczeniem, czy terapią miały charakter tzw. świadomej zgody (informed consent). Zgoda pacjenta ma charakter świadomy, o ile spełnione są następujące warunki:

pacjent posiada niezbędne kompetencje psychologiczne umożliwiające rozumienie informacji oraz podejmowanie decyzji;
pacjent nie podlega oddziaływaniom ograniczającym dobrowolność jego decyzji (np. manipulacja, przymus);
lekarz przekazał pacjentowi wszystkie niezbędne informacje;
lekarz zarekomendował określony sposób postępowania;
pacjent zrozumiał informacje i rekomendowany sposób postępowania;
pacjent przyjął rekomendowany sposób postępowania (decyzja) [1; 10, s. 120-121].

Podsumowując, etyka czterech zasad zaleca, aby koncentrować się na autonomii konkretnych decyzji i pytać, w jakim stopniu spełnione zostały kryteria pozwalające nazwać dany wybór lub działanie w pełni autonomicznym. Zaleca się też, aby brać pod uwagę sytuacje, w których kryteria te nie są całkowicie spełnione, a więc postuluje się, aby brać pod uwagę decyzje, które nie w pełni autonomiczne. W takim przypadku duże znaczenie może mieć wsparcie i pomoc w podejmowaniu decyzji [10, s. 100-101].

Mutatis mutandis, wszystkie wymienione powyżej ustalenia dotyczące autonomii decyzji oraz szacunku dla niej można bez większego trudu przenieść na grunt rozważań dotyczących etyki psychologa-diagnosty. Etyczny postulat szacunku dla autonomii obecny jest w polskich i zagranicznych opracowaniach poświęconych etyce zawodu psychologa [2, s. 60]. Stanowi też zauważalny element dwóch polskich dokumentów poświęconych etyce zawodu psychologa: "Kodeksu etyczno-zawodowego psychologa" PTP z roku 2005 [16] oraz "Kodeksu etycznego psychologa PTP" z roku 2018, opublikowanego w styczniu 2019 [17].

Toeplitz-Wieniewska zauważa, że szacunek dla autonomii jest ważny w kontekście dwóch cech relacji psycholog-klient akcentowanych przez oba wspomniane polskie zbiory zasad etycznych. Tymi cechami są niesymetryczność relacji oraz możliwe psychologiczne lub prawne ograniczenia jej dobrowolności. Niesymetryczność relacji ma swoje źródło w różnych formach przewagi psychologa (np. pod względem wiedzy) nad swoim klientem. Psychologiczne ograniczenia dobrowolności relacji wynikają z psychicznej presji wywieranej na klienta przez osoby trzecie lub instytucje (np. pracodawca nakazujący poddanie się badaniu itp.) Szacunek dla prawa klienta do autonomii ma zapobiegać nadużyciom wynikającym ze wskazanych cech relacji z klientem. Wspomniana autorka podkreśla też możliwość konfliktu między zasadą szacunku dla autonomii klienta a zasadą etyczną nakazującą działanie na rzecz jego dobra. Etycznie wątpliwym sposobem jego rozwiązania jest przyjęcie przez psychologa postawy paternalistycznej. [2, s. 86-97, s. 186-194].

Jeśli chodzi o problemy etyczne istotne dla psychologa diagnosty pracującego w obszarze zawodów trudnych i niebezpiecznych warto zwrócić uwagę na następujące kwestie: przekazywanie informacji na początku kontaktu z odbiorcą usług psychologicznych, zawarcie kontraktu, świadoma zgoda odbiorcy usług psychologicznych, informowanie o wynikach postępowania diagnostycznego, szacunek dla autonomii niedobrowolnego odbiorcy usług psychologicznych.

Jeśli chodzi o przekazywanie informacji na początku kontaktu z odbiorcą pierwszy ze wspomnianych właśnie dokumentów PTP, w punkcie 16 stwierdza, że psycholog "powinien poinformować klienta o ewentualnym ryzyku związanym ze stosowanymi metodami terapeutycznymi oraz o istniejących metodach alternatywnych, z uwzględnieniem metod niepsychologicznych". Punkt 17 zaleca uzgadnianie na początku współpracy z klientem celu pracy i sposobu jego osiągnięcia. Wiąże się to oczywiście z przekazaniem klientowi wszystkich niezbędnych informacji na temat działań podejmowanych przez psychologa. Decyzja na temat podjęcia współpracy, jej celu i metod należy do klienta. Jak czytamy, "rozpoczynając pracę, psycholog każdorazowo uzgadnia z klientem cel i zakres swoich oddziaływań oraz zasadnicze sposoby postępowania. Ustalenia te mają charakter wstępny i mogą ulec zmianie w toku dalszych kontaktów. W przypadku (...) niezgodności poglądów należy dążyć do uzgodnienia jednolitego stanowiska. Psycholog respektuje system wartości klienta i jego prawo do podejmowania własnych decyzji, nie powinien jednak podejmować się interwencji, jeśli jej cele lub stosowane metody nie byłyby zgodne z jego etyką zawodową".

O szacunku dla autonomii wyrażającym się poprzez dbałość o to, aby decyzje odbiorcy miały charakter świadomej zgody mówi też punkt 20, gdzie czytamy, że "osobom korzystającym z diagnozy i terapii psychologicznej psycholog udziela informacji o stosowanych metodach i uzyskanych wynikach, kierując się dobrem tych osób". Psycholog dba o to, aby nie doszło do błędnej interpretacji przekazywanych przez niego informacji, a "w wypadkach wątpliwych psycholog upewnia się, czy informacje zostały właściwie zrozumiane". Warto podkreślić, że punkt ten dotyczy nie tylko zawierania kontraktu, czyli etapu na którym klient wyraża świadomą zgodę, ale również dalszych etapów współpracy. Psycholog powinien nie tylko przekazać klientowi wszystkie niezbędne informacje dotyczące ich współpracy, ale również czynić to w sposób zrozumiały dla klienta i upewniać się, że ten właściwie zrozumiał przekazywane mu informacje.

Punkt 18 mówi, że psycholog powinien szanować autonomię także tych klientów, którzy wchodzą w relację z nim w sposób niecałkowicie dobrowolny. Przejawem tego szacunku powinno być dążenie, aby spełnić przynajmniej niektóre z elementów świadomej zgody. Czytamy w nim, że "osoby zgłaszające się do psychologa nie z własnej inicjatywy, zarówno dorośli jak dzieci (...) powinny być przez niego informowane o celu postępowania, stosowanych metodach, wynikach i sposobie ich udostępnienia. Psycholog stara się uzyskać akceptację planowanych czynności zawodowych przez te osoby". Do tej problematyki nawiązuje też punkt 19, który mówi, że "psycholog ma prawo i obowiązek respektować decyzję małoletniego jako osoby ludzkiej w zakresie kontaktów z nim".

Tematyka szacunku dla autonomii obecna jest też w "Kodeksie etycznym psychologa PTP" z roku 2018. Różnym formom szacunku dla autonomii w pracy psychologa poświęcony został tutaj cały artykuł 10. Dzieli się on na dwie części: punkt 10.1 pt. "Poszanowanie autonomii odbiorcy" oraz punkt 10.2 "Świadoma zgoda; kontrakt".

Jeśli chodzi o kwestie podejmowane w punkcie 10.1.a warto zwrócić uwagę na wskazanie, że psycholog nie tylko szanuje, ale i wspiera autonomię odbiorcy jego usług. Polega to na szacunku dla wiedzy, przekonań i doświadczeń osobistych odbiorcy. Kolejnym przejawem szacunku dla autonomii jest postulat nieprzekraczania "granic wyznaczonych przez autonomię osobistą odbiorcy". Z kolei w punkcie 10.1.c zauważa się, że psycholog powinien gwarantować odbiorcy jego usług zachowanie niezależności i autonomii, w tym dbać, aby jego osobiste przekonania i światopogląd nie ograniczały autonomii odbiorcy. Niedopuszczalna jest też w stosunku do odbiorcy postawa dominacji. Podkreśla się także, że psycholog powinien dążyć do wzmocnienia autonomii odbiorcy swych usług. Jak zostało stwierdzone powyżej ważną formą wspierania autonomii jest np. przekazywanie informacji dotyczących warunków współpracy z psychologiem i jej możliwych konsekwencji.

Punkt 10.2 poświęcony jest świadomej zgodzie i zawieraniu kontraktu z odbiorcą usług. W omawianym dokumencie świadomą zgodę definiuje się dosyć ogólnie zauważąjąc, że jest to "zgoda wyrażona w sposób dobrowolny, w oparciu o wystarczające, zrozumiane informacje". W podpunkcie 10.2.a podkreśla się, że psycholog podejmuje działania zawodowe tylko po wyrażeniu przez odbiorcę świadomej zgody. W przypadku niezgodności stanowisk psycholog powinien szanować prawo odbiorcy do autonomii oraz własne prawo do niezależności zawodowej.

Punkt 10.2.b dotyczy tego elementu świadomej zgody, którym jest przekazanie odbiorcy wszystkich istotnych informacji. Czytamy, że "psycholog udziela wystarczających informacji dotyczących podejmowanych działań profesjonalnych, w szczególności odnośnie celu kontaktu, form i metod działania, zakresu tajemnicy zawodowej oraz spodziewanych rezultatów". Co więcej, psycholog powinien też "upewnić się, że przekazywane przez niego informacje dotyczące celu i charakteru świadczonych usług są zrozumiałe dla odbiorcy". Jednocześnie podkreśla się również prawo odbiorcy do tego, aby nie udzielano mu informacji na jego temat.

W punkcie 10.2.c zauważa się, że w przypadku odbiorcy o ograniczonej zdolności do podejmowania autonomicznych decyzji "zgoda może być wyrażona przez przedstawiciela ustawowego". Pomimo tego psycholog powinien "dążyć do przekazania odbiorcy jak najpełniejszych informacji, w sposób dostosowany do zdolności poznawczych odbiorcy".

W punkcie 10.2.d podkreśla się, że psycholog powinien zawrzeć z odbiorcą swych usług kontrakt. Jest on definiowany jako umowa określająca "warunki i zasady współpracy, w szczególności cele, zakres, formy, metody działań, zakres tajemnicy zawodowej oraz informację o potencjalnym ryzyku niepowodzenia". Zawarcie kontraktu powinno wiązać się z "omówieniem i uzgodnieniem wzajemnych oczekiwań oraz możliwości ich realizacji". W punkcie 10.2.a podkreśla się też, że w sytuacji dłuższej współpracy z odbiorcą kontrakt powinien być w razie potrzeby aktualizowany.

Wyraźne nawiązania do szacunku dla autonomii znajdują się także w artykule 11 poświęconym prawu odbiorcy usług psychologicznych do prywatności i poufności. W punkcie 11.3.d stwierdza się, że "odbiorca ma prawo do uzyskania informacji na temat planowanych działań, szczególnie ich celu, planowanych form i metod, czasu ich trwania, najbardziej prawdopodobnych konsekwencji zastosowanych działań, możliwości działań alternatywnych". Z kolei w punkcie 11.3.e zauważa się, że "odbiorca ma prawo do uzyskania informacji zwrotnej, w szczególności dotyczącej wniosków i zaleceń wynikających z podjętych działań psychologicznych. Informacje te powinny być przekazane językiem zrozumiałym dla odbiorcy". W punkcie 11.3.f czytamy również, że odbiorca ma prawo do nieudzielania mu informacji na jego temat.

Na zakończenie trzeba zauważyć, że w obu kodeksach etycznych zaproponowanych przez PTP nie zawsze jest jasne, czy chodzi o autonomię osoby, czy o autonomię decyzji. W obu tych dokumentach kwestia autonomii decyzji, świadomej zgody oraz czynników je ograniczających nie zawsze ujęta została w sposób wyczerpujący. Analizy autonomii decyzji i świadomej zgody zaproponowane przez twórców etyki czterech zasad pozwalają więc uzupełnić i porządkować refleksję na temat szacunku dla autonomii odbiorcy usług psychologicznych na etapie zawiązywania, trwania oraz rozwiązania relacji z psychologiem-diagnostą.

2.2 Zasada nieszkodzenia

Zasada nieszkodzenia nakazuje powstrzymywanie się od podejmowania działań przynoszących szkodę innym ludziom. Analizując treść tej zasady Beauchamp i Childress wyodrębniają trzy jej składniki: (a) nakaz powstrzymywania się od szkodzenia innym; (b) nakaz nie narażania innych na ryzyko poniesienia szkody; (c) nakaz dochowania należytej troski wobec osoby narażonej na nieuniknione ryzyko szkody. Przez należytą troskę rozumie się tutaj troskę "wystarczającą" i "odpowiednią" do tego, aby w danej sytuacji uniknąć spowodowania szkody [10, s. 149-155]. Zasada nieszkodzenia wyraża więc złożoną powinność intencjonalnego powstrzymywania się od szkodzenia, nie narażania innych na ryzyko szkody oraz dochowania należytej troski wobec osób narażonych na nieuniknione ryzyko szkody.

Dla pełnego uchwycenia sensu zasady nieszkodzenia należy jeszcze zwrócić uwagę na treść pojęcia związanego z takimi terminami jak "szkoda", czy "szkodzić". Beauchamp i Childress wyróżniają dwa znaczenia słowa "szkodzić": normatywne i nie-normatywne. W znaczeniu normatywnym "szkodzić komuś" oznacza "potraktować go niesprawiedliwie" lub "zrobić mu coś złego", czyli "naruszyć jego prawa". Jeśli zaś chodzi o nie-normatywne znaczenie wyrażenia "szkodzić danej osobie", to sprowadza się ono do "wywrzeć negatywny wpływ na interesy danej osoby". Twórcy etyki czterech zasad swoje rozumienie zasady nieszkodzenia opierają na nie-normatywnym znaczeniu słowa "szkodzić". Zasada nieszkodzenia zakazuje więc naruszania interesów innej osoby, narażania jej na ryzyko naruszenia jej interesów oraz niedochowywania należytej troski o jej interesy w sytuacji, gdy ryzyko ich naruszenia jest nieuniknione [10, s 152-153].

Uszczegółowieniem zasady nieszkodzenia są normy zakazujące konkretnych zachowań przynoszących szkodę innym, na przykład normy zakazujące zabijania, zadawania bólu i cierpienia, okaleczania, poniżania i obrażania, pozbawiania innych ludzi należnych im dóbr, okłamywania i zwodzenia, czy też ograniczania pacjentowi dostępu do ważnych dla niego informacji. Ponieważ zasada ta (i oparte na niej wskazania szczegółowe) ma formę zakazu, tak więc: (a) jej realizacją jest powstrzymanie się od podejmowania określonych działań; (b) należy jej przestrzegać w sposób bezstronny; (c) może ona stanowić rację dla zakazów prawnych [10, s. 149-153].

Także w przypadku zasady nieszkodzenia wszystkie wymienione powyżej ustalenia dotyczące jej treści oraz samego pojęcia szkody można bez większego trudu przenieść na grunt rozważań dotyczących etyki psychologa-diagnosty. W kontekście problemów etycznych zawodu psychologa-diagnosty trzeba więc przyjąć, że zasada nieszkodzenia i jej różne konkretyzacje mówią o unikaniu różnego typu działań i sytuacji przynoszących odbiorcy szkodę rozumianą deskryptywnie, tj. jako naruszenie jego interesów. Zasada nieszkodzenia zakazuje więc naruszania interesów odbiorcy usług psychologicznych, narażania go na ryzyko naruszenia jego interesów oraz nakazuje dochowywanie należytej troski o jego interesy w sytuacji, gdy ryzyko ich naruszenia jest nieuniknione. Rozważając sens tej zasady warto też pamiętać, że skutki czynności zawodowych psychologa mogą negatywnie wpływać na interesy nie tylko odbiorcy jego usług, ale również osób trzecich. Na przykład, błędna opinia psychologa-diagnosty dotycząca zdolności do pracy w zawodzie kierowcy wpływa w negatywny sposób na interesy innych użytkowników dróg lub np. pasażerów.

Zasada nieszkodzenia uwzględniania jest przez polskie i zagraniczne propozycje z obszaru etyki zawodowej psychologa [2, s. 60, s. 86]. Kodeksy etyczne PTP z 2005 i 2018 zawierają liczne szczegółowe wskazania, które można uznać za konkretyzacje zasady nieszkodzenia, i które jednocześnie mają odniesienie do problemów etycznych psychologa-diagnosty pracującego w obszarze zawodów trudnych i niebezpiecznych. Dotyczą one takich kategorii sytuacji, jak: kwalifikacje zawodowe, warunki i okoliczności pracy, unikanie wadliwych relacji i konfliktów, prawdomówność, prywatność, poufność oraz lojalność. Pierwsze trzy kategorie problemów etycznych zostaną omówione tuż poniżej. Z kolei problemy etyczne związane z prawdomównością, prywatnością, poufnością i lojalnością omówione zostaną w rozdziale 3.

W "Kodeksie etyczno zawodowym PTP" z roku 2005 sama zasada nieszkodzenia nie została przywołana wprost, jednak obecne są w nim pewne wskazania etyczne, które można uznać za jej uszczegółowienie. Niektóre z nich są ważne dla pracy psychologa-diagnosty. W punkcie 2 i 16 mamy do czynienie z szeregiem uwag na temat kompetencji zawodowych. Czytamy, że psycholog nie powinien podejmować się zadań wykraczających poza granice jego kompetencji i kwalifikacji zawodowych, kierować sprawy wykraczające poza jego kompetencje do innych specjalistów o odpowiednim poziomie umiejętności zawodowych. Psycholog jest też zobowiązany nie zaniedbywać swojego rozwoju zawodowego i osobistego oraz poddawać swoją pracę superwizji. W punkcie 12 czytamy też, że psycholog nie powinien udostępniać "specyficznych technik diagnozy psychologicznej osobom nieprzygotowanym do ich kompetentnego stosowania".

W punkcie 8 i 13 padają uwagi dotyczące odpowiednich warunków pracy psychologa. Jak czytamy, psycholog powinien powstrzymać się "od wykonywania czynności zawodowych, jeżeli okoliczności zewnętrzne lub jego własny aktualny stan fizyczny czy psychiczny są tego rodzaju, że mogą istotnie obniżyć poziom wykonywanej pracy lub zakłócić bezstronność osądu zawodowego". Psycholog nie powinien "akceptować warunków pracy, które ograniczają jego niezależność zawodową, a zwłaszcza takich, które uniemożliwiają stosowanie zasad etyki zawodowej".

W punkcie 16 i 26 padają uwagi na temat unikania wadliwych relacji i konfliktów. Jeśli wskutek wadliwej relacji z klientem psycholog nie jest w stanie udzielić pomocy, powinien skierować go do innego specjalisty. W przypadku uwikłania w "konflikt interesów, zarówno między osobami, jak między osobami i instytucja, postępuje tak, aby nie spowodować szkody dla którejkolwiek z zainteresowanych stron".

Nowy "Kodeks etyczny psychologa PTP" przywołuje zasadę nieszkodzenia w bezpośredni sposób. Już w artykule 1 czytamy, że "psycholog odstępuje od podejmowania działań profesjonalnych, kiedy ich konsekwencją może być wyrządzenie szkody drugiemu człowiekowi". Również w artykule 5 poświęconym dbałości o dobro odbiorcy czytamy z kolei, że psycholog powinien chronić to dobro "unikając szkody".

Istotne odwołanie do zasady nieszkodzenia znajduje się w artykule 7 dotyczącym odpowiedzialności. W punkcie 7.2 podkreśla się, że "psycholog uznaje, że jego działania wobec osoby mogą mieć wpływ na jej otoczenie; stara się przewidzieć zarówno krótko- jak i długofalowe skutki swoich działań i przyjmuje za nie odpowiedzialność". Zaś w punkcie 7.3 czytamy: "Psycholog w sposób odpowiedzialny dokonuje oceny ewentualnych zysków i strat w postępowaniu zawodowym. Psycholog nie podejmuje się działań, w których istnieje ryzyko narażenia odbiorców na szkodę, w tym ryzyko nadmiernego przeciążenia psychicznego i fizycznego".

W artykule 6 pojawiają się uwagi na temat powinności posiadania przez psychologa rozeznania granic własnych kompetencji zawodowych, nie przekraczania ich i unikania zaniedbań w tym obszarze. Również w artykule 12 zwraca się uwagę, że na psychologu ciąży powinność ciągłego kształcenia i rozwoju osobistego oraz rozpoznawania własnych ograniczeń.

W artykule 8 poświęconym uczciwości, w punkcie 8.2 pojawiają się uwagi dotyczące powinności unikania przez psychologa konfliktu ról i konfliktu interesów. Podobne wskazanie znajduje się też w artykule 12.

W punkcie 8.4 czytamy też, że "psycholog unika podtrzymywania nierealistycznych oczekiwań". Uwagi te można uznać za konkretyzację nie tylko zasady szacunku dla autonomii, ale również zasady nieszkodzenia.

2.3 Zasada dobroczynienia

Trzecią spośród omawianych zasad jest zasada dobroczynienia. Beauchamp i Childress przyjmują, że termin "dobroczynienie" oznacza działanie życzliwe, mające na celu przynieść komuś korzyść i dobry skutek. Zasada dobroczynienia wyraża więc moralną powinność podejmowania działania na rzecz dobra i korzyści innych [10, s 197-199; 15]. Obaj etycy dodają, że pod nagłówkiem "zasada dobroczynienia" mieszczą się tak na prawdę dwie zasady ogólne: zasada pozytywnego dobroczynienia oraz zasada użyteczności. Zasada pozytywnego dobroczynienia wyraża powinność przysparzania korzyści innym ludziom. Z kolei zasada użyteczności wymaga tego, aby bilansować korzyści, ryzyko i koszty w taki sposób, aby uzyskać najlepszy całościowy rezultat.

Uszczegółowieniem zasady dobroczynienia są normy nakazujące ochronę praw innych osób, chronienie innych przed krzywdą, pomaganie osobom niepełnosprawnym, ratowanie osoby w niebezpieczeństwie, stosowanie tylko sprawdzonych i skutecznych metod diagnostycznych, dbanie o komfort i dobre samopoczucie pacjenta w czasie badania, rozwijanie swoich kwalifikacji zawodowych oraz pomaganie innym w podejmowaniu ważnych dla nich decyzji [10, s. 197-199].

Podkreśla się też, że zasada dobroczynienia oraz zasady będące jej uszczegółowieniem wyrażają wymagania mające charakter "pozytywny", a w związku z tym ich przestrzeganie polega na podejmowaniu aktywności określonego rodzaju, a nie tylko powstrzymywania się od działania. Zauważa się również, że wiele spośród norm będących uszczegółowieniem tej zasady nie musi być przestrzeganych w sposób bezstronny, np. więcej jesteśmy winni osobom bliskim niż obcym. Dobroczynność można w związku z tym podzielić na obowiązkową (ścisły lub słaby obowiązek) i idealną (ideały wychodzące ponad to, co obowiązkowe). Wszystko to sprawia, że normy będące uszczegółowieniem zasady dobroczynienia często nie stanowią racji dla nakazów prawnych [10, s. 197-199].

Twórcy etyki czterech podkreślają, że zasada dobroczynienia może służyć do uzasadniania paternalistycznego traktowania pacjenta. Proponują przy tym, aby przez paternalizm rozumieć intencjonalne lekceważenie preferencji lub działań danej osoby uzasadniane jej dobrem lub ochroną jej przed szkodą [10, s. 208]. Następnie odróżniają od siebie dwa rodzaje paternalizmu: słaby i mocny.

Słaby paternalizm polega na blokowaniu nieautonomicznego i niedobrowolnego postępowania osoby chronionej oraz narzuceniu jej działania, które realizuje jej wartości i światopogląd, nawet jeśli ona tego nie rozumie. Przy tej formie paternalizmu liczy się tylko dobro osoby chronionej. Ma on miejsce pod warunkiem, że osoba chroniona dotknięta jest stanami ograniczającymi jej zdolność do racjonalnego namysłu, decydowania i działania (np. depresja, uzależnienie, utrata niezbędnych zdolności i kompetencji psychologicznych) [10, s. 209-213].

Z kolei paternalizm w mocnym sensie polega na blokowaniu takich działań osoby chronionej, które są przez nią podejmowane w pełni świadomie, dobrowolnie i autonomicznie. Działanie, które zostaje narzucone osobie chronionej realizuje przede wszystkim dobro i interesy osoby (instytucji) chroniącej (paternalistycznej), a tylko wtórnie jej własne dobro i interesy. Realizuje się poprzez takie działania jak: ograniczanie dostępu do informacji, kłamstwa, zwodzenie, zakazy i nakazy, perswazję, przymus itp. [10, s. 209-213]

O ile paternalizm "słaby" uznaje się za etycznie niekontrowersyjny, o tyle działanie paternalistyczne w sensie mocnym wchodzi w konflikt z zasadą szacunku dla autonomii i należy zadać pytanie o możliwość jego etycznego uzasadnienia. Beauchamp i Childress zauważają, że dla uzasadnienia paternalizmu w sensie mocnym spełnione musi zostać 5 warunków: 1) pacjentowi grozi istotna i możliwa do uniknięcia szkoda; 2) podejmowane działania paternalistyczne prawdopodobnie zapobiegnie tej szkodzie; 3) korzystne dla pacjenta skutki działania paternalistycznego przeważają nad skutkami niekorzystnymi lub ryzykownymi 4) nie ma rozsądnej alternatywy dla ograniczenia autonomii pacjenta; 5) przyjęta została opcja, która w najmniejszym stopniu ogranicza autonomię pacjenta [10, s. 216]. Jeśli jednak paternalizm w sensie mocnym nie może zostać uzasadniony, zasada dobroczynienia powinna zostać uchylona na korzyść zasady szacunku dla autonomii.

Przeniesiona w kontekst problemów etycznych zawodu psychologa zasada dobroczynienia nakazuje podejmowanie działań prowadzących do dobra odbiorcy usług psychologicznych. Wymaga ona czegoś więcej niż tylko powstrzymywania się od działań, które przynoszą klientowi szkodę. Jej uszczegółowieniem są więc wszystkie konkretne nakazy podejmowania określonych typów działań na rzecz dobra klienta. Należy też pamiętać o potencjalnym konflikcie między szacunkiem dla autonomii odbiorcy a dążeniem do jego dobra. Zgodnie z rozwiązaniem sugerowanym przez etykę czterech zasad, jeśli nie zostały spełnione wskazane powyżej warunku uzasadniające silny paternalizm, należy dać pierwszeństwo różnym formom szacunku dla autonomii odbiorcy.

Zasada czynienia dobra jest uwzględniana w polskich i zagranicznych propozycjach z obszaru etyki zawodowej psychologa [2, s. 60, s. 86]. W "Kodeksie etyczno-zawodowym psychologa" z roku 2005 odniesienia do zasady dobroczynienia są stosunkowo nieliczne, ale wyraźne. Już na początku tego dokumentu czytamy, że "naczelną wartością dla psychologa jest dobro drugiego człowieka". Nieco niżej czytamy też, że skutki działań zawodowych psychologa powinny ostatecznie być "pomyślne dla odbiorcy lub odbiorców czynności zawodowych psychologa. W każdym przypadku na psychologu ciąży odpowiedzialność za następstwa kontaktu, jaki w ramach swojej roli zawodowej nawiązuje z drugim człowiekiem". W punkcie 1 i 2 zauważa się następnie, że "wykonując czynności zawodowe, psycholog zawsze dąży do tego, żeby kontakt z nim był pomocny dla drugiego człowieka czy grupy osób" oraz "dokłada wszelkich starań, aby zapewnić jak najwyższy poziom wykonywanej pracy".

W "Kodeksie etycznym psychologa PTP" z roku 2018 nawiązania do zasady czynienia dobra są liczniejsze. Już w preambule czytamy, że "podstawą etyki zawodowej psychologów (...) jest dobro człowieka. Wykonując czynności zawodowe (...) psycholog dąży do tego, aby kontakt z nim był pomocny". Podobną wymowę ma artykuł 5, gdzie stwierdza się, iż "nadrzędną wartością dla psychologa jest dobro odbiorcy w wymiarze indywidualnym i społecznym. Psycholog uznaje, że dobrem osoby może być zarówno jej indywidualny rozwój, jak i przynależność i udział w społeczeństwie, kulturze i tradycji. Psycholog stara się w każdej sytuacji chronić to dobro, tak unikając szkody (...), jak i dbając o podniesienie jakości życia odbiorcy". Tuż obok podkreśla się, że psycholog zobowiązany jest "do dbałości przede wszystkim o dobro osoby lub osób, będących bezpośrednim odbiorcą jego działań zawodowych. To zobowiązanie utrzymuje się również wówczas, kiedy zleceniodawcą jest inna osoba bądź instytucja, lub gdy w grę wchodzi interes społeczeństwa jako całości".

Jeśli chodzi szczegółowe problemy etyczne, podejmowany jest wątek paternalizmu. Jeśli chodzi o "słaby" paternalizm, w punkcie 5.3 czytamy na przykład, że psycholog jest zobowiązany dbać o dobro bezpośredniego odbiorcy jego usług "również w działaniach wobec osób o ograniczonych możliwościach podejmowania autonomicznych decyzji". Wyraźne ostrzeżenie przed paternalizmem "mocnym" zawiera artykuł 4, gdzie podkreśla się, że psycholog powinien szanować "prawo odbiorcy do własnego rozumienia swojego dobra, jest gotowy do dialogu; nie narzuca odbiorcy swojego rozumienia tego, co będzie dla odbiorcy korzystne". Zaś w artykule 5 czytamy, że "psycholog uznaje, że dobro odbiorcy może być różnie definiowane tak ze względów indywidualnych, jak i kulturowych, i jest świadomy istniejących różnic w tym zakresie". Dążenie do dobra odbiorcy w pełni kompetentnego pod względem zdolności do podejmowania decyzji nie może więc posłużyć za usprawiedliwianie dla ograniczania jego własnej autonomii w definiowaniu tego dobra i kierowaniu się tą definicją.

Jeśli chodzi o konkretne działania na rzecz dobra odbiorcy usług psychologicznych, to w tym duchu można interpretować artykuły 6 i 12, które zwracają uwagę, że psycholog jest zobowiązany do ciągłego kształcenia się, rozwoju osobistego, rozpoznawania własnych ograniczeń, opierania swej praktyki zawodowej na aktualnym stanie wiedzy naukowej. Wszystko to ma zapewniać jak najlepszą jakość pracy wykonywanej przez psychologa.

W artykule 7 poświęconym odpowiedzialności zawodowej psychologa podkreśla się, że działania zawodowe psychologa wobec odbiorcy mogą wpływać na jego otoczenie i dlatego psycholog "stara się przewidzieć zarówno krótko- jak i długofalowe skutki swoich działań i przyjmuje za nie odpowiedzialność". Tuż obok podkreśla się, że "psycholog w sposób odpowiedzialny dokonuje oceny ewentualnych zysków i strat w postępowaniu zawodowym". Również i te nakazy można uzasadnić dbałością o dobro zarówno odbiorcy usług psychologicznych, jak i ludzi z nim związanych.

2.4 Zasada sprawiedliwości

Ostatnią spośród czterech zasad głównych jest zasada nakazująca sprawiedliwe traktowanie innych. Jak przyjmują twórcy etyki czterech zasad, sprawiedliwe traktowanie to oddanie poszczególnym osobom zaangażowanym w daną sytuację tego, co im się słusznie należy. "Tym, co się należy" są pewne określone korzyści lub obciążenia. Racją dla przyznania ich danej osobie są określone jej cechy lub okoliczności, w jakich się ona znajduje. Traktowanie niesprawiedliwe polega zaś na przyznaniu danej osobie korzyści lub obciążeń, które się jej nie należą, lub też na odebraniu jej korzyści lub obciążeń, które się jej słusznie należą [10, s. 241]. Tak ogólne i abstrakcyjne ujęcie nie może jednak zostać uznane za wystarczające, dopóki nie wyjaśni się zasad wyznaczania "tego, co się należy" oraz "tego, co się nie należy" danej osobie. Aby to uczynić warto sięgnąć do Arystotelesa.

W V księdze Etyki Nikomachejskiej Arystoteles wprowadza rozróżnienie między sprawiedliwością w znaczeniu szerszym oraz sprawiedliwością w znaczeniu węższym. Sprawiedliwość w szerszym znaczeniu to posłuszeństwo wobec prawa oraz posiadanie cnót etycznych. Charakteryzując sprawiedliwość w znaczeniu węższym zauważa natomiast, że "to, co sprawiedliwe jest równe" [18, 1131a]. Sprawiedliwość w znaczeniu węższym dzieli on następnie na dwa rodzaje: rozdzielającą i wyrównującą. W pierwszym przypadku sprawiedliwość "odnosi się do rozdzielania zaszczytów lub pieniędzy, lub innych rzeczy, które mogą być przedmiotem rozdziału pomiędzy uczestników wspólnoty państwowej" [18, 1131a]. Z kolei sprawiedliwość wyrównująca "ma funkcję wyrównującą w rodzących zobowiązania stosunkach między ludźmi." [18, 1131a] Sprawiedliwość wyrównującą podzielił następnie na sprawiedliwość dotyczącą wymiany dóbr oraz sprawiedliwość dotyczącą takich czynów jak kradzież, zabójstwo, fałszywe świadectwo, obmowa, obraza itp.

Najważniejszą rolę w etyce czterech zasad pełni sprawiedliwość "rozdzielająca", czyli dystrybutywna. Dotyczy ona właściwego rozdziału dóbr lub obciążeń. Do dóbr zaliczają się zasoby, możliwości, korzyści, prawa obywatelskie itp. Do obciążeń zaliczać należy zaś podatki, obowiązki, odpowiedzialność itp. Idąc za Arystotelesem, Beauchamp i Childress odróżniają formalną zasadę sprawiedliwości oraz materialne zasady sprawiedliwości. Formalna zasada sprawiedliwości mówi, że równych sobie należy traktować jednakowo, zaś nierównych - niejednakowo. Materialne zasady mają zaś wskazać, pod jakim względem należy porównywać ze sobą jednostki, aby ustalić, czy są one równe, czy nie. Arystoteles wskazywał na takie możliwe kryteria, jak wolność, majątek lub dobre urodzenie, czy wreszcie cnota etyczna [18, 1131a]. Bardziej współczesne propozycje przywoływane w etyce czterech zasad to: pozycja społeczna, potrzeby, wysiłek, wkład, zasługi, wymagania wolnego rynku, każdemu po równo [10, s. 242-243].

Odniesienie przedstawionych właśnie elementów etyki czterech zasad do aktywności zawodowej psychologa-diagnosty i jego relacji z odbiorcą pozwala zauważyć kilka obszarów problemowych. Z szerokiego rozumienia sprawiedliwości wynika nakaz poszanowania zasad prawych. Wynika stąd na przykład zagadnienie szacunku dla praw autorskich do stosowanych narzędzi diagnostycznych. Można na nim oprzeć również nakaz dążenia do kształtowania w sobie etycznie pozytywnych trwałych dyspozycji charakterologicznych, czyli cnót.

Sprawiedliwość dystrybutywna stanowi podstawę dla powinności sprawiedliwego rozdzielania swojego zaangażowania i uwagi w pracy z pacjentami. Za kryterium oceny mógłby posłużyć tutaj stopień, w jakim poszczególni odbiorcy usług psychologa uwagi tej potrzebują. Sprawiedliwość dystrybutywna pozwala też jednocześnie zauważyć, że o ile wszyscy ludzie są w pewnym sensie równi (np. jako osoby posiadające wartość wewnętrzną i godność), o tyle przysługują im te same podstawowe same prawa i powinni być traktowani przez psychologa w ten sam sposób.

Kolejnym obszarem refleksji jest powinność wyrównania, czy też zrekompensowania wyrządzonej drugiej osobie niesprawiedliwości. Przykładem może być sprawiedliwa rekompensata za naruszenia kontraktu, nadużycia, czy błędy w sztuce zawodowej. Z kolei ta część sprawiedliwości wyrównawczej, która dotyczy sprawiedliwej wymiany dóbr stanowić może z kolei podstawę dla refleksji dotyczącej sprawiedliwej ceny za usługi.

Zasada sprawiedliwości wymieniana jest w niektórych zagranicznych i polskich opracowaniach poświęconych etyce zawodu psychologa [2]. W polskim "Kodeksie etyczno-zawodowym psychologa" z roku 2005 bezpośrednie odwołania do sprawiedliwości nie występują. W duchu zasady sprawiedliwości można jednak interpretować fragment uwag wstępnych zawierający odwołanie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. Z kolei w punkcie 15 zaleca się równe traktowanie odbiorców czynności zawodowych psychologa: "psycholog powinien wykonywać swoje czynności zawodowe (...) bez względu na to, kto jest odbiorcą jego czynności i jaki jest jego osobisty stosunek do tej osoby czy osób". Podkreśla się też, że "intencja niesienia pomocy i staranność w wykonywaniu czynności zawodowych przez psychologa nie zależy od takich właściwości klienta, jak: pozycja społeczna, sytuacja materialna, poglądy polityczne, światopogląd i system wartości, rasa, narodowość i wiek a także charakter problemów wymagających interwencji psychologicznej".

Nieco więcej odwołań do sprawiedliwości można znaleźć w "Kodeksie etycznym psychologa PTP" z roku 2018. Nie są to jednak odwołania bezpośrednie. W artykule 3 napisano, że "podstawowym punktem odniesienia dla niniejszego kodeksu są uniwersalne prawa człowieka, zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ (...). Poszanowanie praw człowieka, jak również prawa powszechnego i zasad koegzystencji społecznej jest warunkiem etycznego wykonywania zawodu psychologa".

W artykule 4 stwierdza się z kolei, że "psycholog działa z poszanowaniem praw człowieka i godności ludzkiej, doceniając wyjątkowość i unikalną wartość każdej osoby". Tego rodzaju etyczny nakaz poszanowania godności klienta łączy się z zasadą sprawiedliwości w ten sposób, że o ile każdy z nas jest osobą i ma wynikającą stąd godność, o tyle jesteśmy równi, a więc mamy równe prawa i zasługujemy na traktowanie: (a) równe; (b) odpowiednie do naszej godności [2, s. 93].

W artykule 12 podkreśla się konieczność zachowania przez psychologa bezstronności w obliczu konfliktu interesów między zleceniodawcą i odbiorcą usług psychologa. Jak czytamy, "w sytuacji konfliktu pomiędzy odbiorcą i zleceniodawcą psycholog przedstawia swoje zobowiązania wobec każdej ze stron. Dąży do zachowania bezstronności".

Z kolei w artykule 10 zdecydowanie podkreśla się powinność równego traktowania odbiorców usług psychologicznych pod względem okazywania im szacunku. Jak czytamy, "psycholog jest świadomy różnic międzyludzkich wynikających z uwarunkowań jednostkowych, społecznych, kulturowych, oraz związanych z pełnionymi rolami. W swoich działaniach profesjonalnych przejawia szacunek dla drugiego człowieka niezależnie od wskazanych powyżej różnic". Etycznie niedopuszczalne jest nierówne, czyli niesprawiedliwe traktowanie odbiorów: "psycholog nie dopuszcza do sytuacji, w których jego działania mogłyby cechować uprzedzenia i dyskryminacja, w szczególności w obszarach związanych z płcią, orientacją seksualną, wiekiem, narodowością, pochodzeniem etnicznym, religią, statusem społeczno–ekonomicznym czy stanem zdrowia odbiorcy. Dotyczy to zarówno rodzaju podejmowanych działań, sposobu ich wykonywania, jak i decyzji o podjęciu lub odmowie podjęcia działań psychologicznych".

Komentując postulat równego traktowania M. Toeplitz-Wieniewska zauważa, że wyzwanie stanowią sytuacje, w której gorszy status ekonomiczny utrudnia danej osobie skorzystanie z usług psychologa. Kolejne wyzwanie stanowi praca z osobami o odmiennym światopoglądzie lub pochodzących z innych kultur. W takich przypadkach sprawiedliwość wymaga otwartości na "nową wiedzę oraz doświadczenia i dystansowanie się wobec utrwalonych stereotypów, także kulturowych" [2, s. 90].

3. Cztery dodatkowe reguły etyczne

Autorzy etyki czterech zasad obok czterech głównych zasad etycznych wyodrębniają też cztery dodatkowe reguły, lub - jak czasem piszą - grupy reguł. Zasługują one na szczególną uwagę, ponieważ są one uszczegółowieniem więcej niż jednej podstawowej zasady etycznej i regulują ważne aspekty relacji specjalista-pacjent. Są to: (a) reguła prawdomówności; (b) reguła poszanowania prywatności; (c) reguła zachowania poufności; (d) reguła lojalności [10]. Warto poświęcić im teraz nieco więcej uwagi.

3.1 Reguła prawdomówności

Reguła prawdomówności zobowiązuje do mówienia pacjentowi prawdy, czyli - ściślej mówiąc - do wyczerpującego, dokładnego, obiektywnego przekazywania informacji oraz dbania o to, aby odbiorca zrozumiał przekazywane mu informacje [10, s. 288-289]. Jej podstawą jest przede wszystkim zasada szacunku dla autonomii, jednak można ją również uznać za konkretyzację innych zasad. Brak prawdomówności ze strony lekarza stanowi bowiem nie tylko naruszenie autonomii pacjenta, ale jest również czymś, co zazwyczaj szkodzi jego interesom. Jeśli informacje na temat sytuacji pacjenta uznać za pewne dobro, a ich przekazanie pacjentowi przez specjalistę za dystrybucję tego dobra, to brak prawdomówności może w pewnych sytuacjach stanowić naruszenie zasad sprawiedliwości rozdzielczej. Twórcy etyki czterech zasad podkreślają, że reguła ta obowiązuje prima facie, tak więc w pewnych sytuacjach może zostać uchylona przez ważniejsze od niej zasady i reguły, a różne formy nieujawniania informacji mogą zostać etycznie usprawiedliwione. Przykładem mogą być omówione powyżej etycznie usprawiedliwione formy mocnego paternalizmu. Z tego powodu w omawianej koncepcji etycznej mówi się czasem o powinności starannego zarządzania informacjami [10, s. 289].

Jak wynika z przedstawionych powyżej rozważań, zarówno nakaz prawdomówności, jak i okoliczności usprawiedliwiające jego uchylenie mają ogromne znaczenie w kontekście pracy psychologa-diagnosty. Pojawia się ona przede wszystkim w kontekście różnych form szacunku dla autonomii, takich jak rzetelne informowanie odbiorcy, świadoma zgoda oraz zawieranie kontraktu. Nieudzielanie informacji lub czynienie tego w sposób niewłaściwy trzeba też uznać za coś, co zazwyczaj szkodzi interesom odbiorcy usług psychologicznych. Warto też dodać, że w jednym z polskich opracowań poświęconych etyce zawodu psychologa reguła prawdomówności występuje jako wymóg otwartości i szczerości nakazujący, aby "problemy były przedstawianie zgodnie ze stanem faktycznym", zaś "w sytuacjach w których nie można ujawnić danej informacji przyznać otwarcie, że nie wolno nam wyjawić prawdy" [2, s. 62]. Tak duże znaczenie reguły prawdomówności nie znalazło jednak swego odbicia w obu kodeksach etycznych PTP.

W "Kodeksie etyczno-zawodowym psychologa" z roku 2005 kwestia prawdomówności psychologa nie jest często przywoływana expressis verbis. Bezpośrednie nawiązanie do prawdomówności pojawia się w punkcie 7, gdzie czytamy, że "psycholog nie przedstawia niezgodnie z prawdą swojego wykształcenia, kompetencji profesjonalnych i doświadczenia zawodowego". Z kolei w punkcie 27 podkreślone zostało, że "ogłaszając lub reklamując usługi zawodowe, psycholog rzetelnie przedstawia swoje kwalifikacje i zakres oferowanych czynności". Z drugiej strony reguła prawdomówności jest obecna nie wprost (np. punkty 16, 17, 20) jako warunek konieczny poszczególnych form szacunku dla autonomii klienta.

W nowym "Kodeksie etycznym psychologa PTP" z roku 2018 w artykule 6 czytamy, że psycholog "zgodnie z prawdą przedstawia swoje umiejętności". W artykule 8 stwierdza się, że psycholog "zgodnie z prawdą przedstawia możliwości i ograniczenia psychologii oraz swoje własne wykształcenie, doświadczenie i kompetencje zawodowe" oraz "unika podtrzymywania nierealistycznych oczekiwań. Dostarcza odbiorcy zgodnych z prawdą i wyczerpujących informacji, aby ten mógł w sposób świadomy podjąć decyzję co do skorzystania z jego usług". W artykule 12 czytamy zaś, że "psycholog zachowuje jawność co do swoich kwalifikacji. Rzetelnie ujawnia uprawnienia do podejmowania określonych czynności zawodowych oraz ograniczenia własnych kompetencji. Na wniosek odbiorcy lub zleceniodawcy udostępnia oryginalne poświadczenia posiadanych kwalifikacji". Również i tutaj prawdomówność psychologa stanowi oczywisty warunek konieczny realizacji różnych form szacunku dla autonomii odbiorcy usług psychologa uwzględnianych zdecydowanie szerzej.

3.2 Reguła poszanowania prywatności i reguła zachowania poufności

Druga reguła dodatkowa proponowana w ramach etyki czterech zasad zobowiązuje lekarza do szanowania prywatności pacjenta. Prywatność to ograniczony dostęp obcych osób i instytucji do pewnych obszarów życia jednostki. Wyróżnia się kilka jej form: prywatność informacyjną, prywatność decyzji (obszar wyborów osobistych), prywatność fizyczną (przestrzeń osobista), własność prywatną oraz prywatność relacyjną (obejmującą rodzinę i inne bliskie osoby). Naruszenie prywatności danej osoby ma miejsce wtedy, gdy obce osoby (lub instytucje) bez jej zgody uzyskują dostęp do jej sfery prywatnej i ingerują w nią. Podkreśla się, że reguła szacunku dla prywatności wyraża obowiązek prima facie i w pewnych okolicznościach (np. zagrożenie dla życia lub zdrowia) może zostać uchylona [10, s. 296-297].

Omawianą regułę można uznać za uszczegółowienie zasady sprawiedliwości, o ile każdemu człowiekowi przysługuje prawo do prywatności. Jednocześnie można przyjąć, że jest też uszczegółowieniem zasady nieszkodzenia, o ile naruszenie prywatności jednostki bez jej zgody może stanowić naruszenie jej interesów. Nietrudno też zauważyć jej związek z zasadą sprawiedliwości (prawo do prywatności).

Trzecia spośród omawianych reguł nakazuje zachowywanie poufności. Poufność w relacji lekarz-pacjent polega na nieujawnianiu przez lekarza informacji prywatnych, które zostały mu przekazane w zaufaniu przez pacjenta. Omawiana reguła zakazuje więc lekarzowi ujawniania osobom trzecim lub instytucjom informacji prywatnych, które zostały mu przekazane w zaufaniu przez pacjenta. Ewentualne przekazanie tych informacji osobom trzecim lub instytucjom może mieć miejsce tylko za zgodą pacjenta, który je przekazał te lekarzowi. Naruszenie zasady poufności ma miejsce, kiedy osoby trzecie lub instytucje uzyskają bez zgody pacjenta dostęp do prywatnych informacji, które przekazał on lekarzowi w ramach relacji terapeutycznej. Reguła szacunku dla poufności obowiązuje prima facie i w pewnych okolicznościach może zostać uchylona. Nawet jednak w takich sytuacjach szacunek dla autonomii pacjenta nakazuje poinformowanie go o takim usprawiedliwionym ujawnieniu informacji prywatnych na jego temat [10, s. 302-305]. Omawianą regułę można uznać za uszczegółowienie zasady szacunku dla autonomii, zasady nieszkodzenia oraz zasady sprawiedliwości (prawo do poufności).

Reguły nakazujące szacunek dla prywatności i poufności, jak również okoliczności usprawiedliwiające ich uchylenie należy uznać za bardzo ważne z punktu widzenia pracy psychologa-diagnosty. Wiążą się one bezpośrednio z zagadnieniem tajemnicy zawodowej i odpowiedzialnego zarządzania informacjami zbieranymi w trakcie realizacji czynności zawodowych. Są to zagadnienia obszernie komentowane w opracowaniach poświęconych etyce zawodowej psychologa [19; 2, s. 93-97].

W "Kodeksie etyczno-zawodowym psychologa" z roku 2005 postulat szacunku dla prywatności i poufności informacji pojawia się już na początku. Czytamy bowiem, że "psycholog uznaje prawo każdego człowieka (...) do intymności". W punkcie 21 podjęta została kwestia tajemnicy zawodowej. Jak czytamy, "psychologa obowiązuje przestrzeganie tajemnicy zawodowej. Ujawnienie wiadomości objętych tajemnicą zawodową może nastąpić jedynie wtedy, gdy poważnie zagrożone jest bezpieczeństwo klienta lub innych osób. Jeśli jest to możliwe, decyzję w tej sprawie należy dokładnie omówić z doświadczonym i bezstronnym kolegą".

Tajemnicę zawodową należy utrzymywać także w przypadku współpracy z innymi specjalistami lub konsultacji. Jak czytamy w punkcie 23, w takich sytuacjach "psycholog udostępnia wyniki własnych badań tylko w takim stopniu, w jakim jest to potrzebne. Informuje przy tym o konieczności utrzymania tych danych w tajemnicy". Z kolei w punkcie 24 podkreśla się, że w przypadku współpracy z personelem pomocniczym "psycholog powiadamia asystentów o obowiązku bezwzględnego przestrzegania tajemnicy zawodowej, z wyjątkiem zagrożenia bezpieczeństwa osób, a materiały powierzone asystentom do opracowania zabezpiecza w miarę możliwości przed imienną identyfikacją". Szacunek dla prywatności uwypuklony jest też w punkcie 22, gdzie podkreśla się, że "wnikanie w intymne, osobiste sprawy klienta dopuszczalne jest jedynie w takim zakresie, jaki wynika z celów pomocy psychologicznej".

W "Kodeksie etycznym psychologa PTP" wskazania dotyczące prywatności i poufności zajmują więcej miejsca. W artykule 4 podkreśla się, że psycholog powinien szanować prawo odbiorcy "do poszanowania intymności i do zachowania prywatności". Uwagi te zostają rozwinięte w artykule 11 pt. "Prawo odbiorcy do prywatności i poufności". Czytamy tam, że "odbiorca ma prawo do ochrony oraz poszanowania poufności i prywatności. Działania psychologiczne cechują takt i dyskrecja. Wnikanie w prywatne i intymne sprawy odbiorcy jest dopuszczalne jedynie w takim zakresie, w jakim wynika z celów działań psychologicznych. Zarządzanie informacjami przebiega tak, by zminimalizować ewentualne cierpienie i szkody odbiorcy".

Formą poszanowania prywatności i poufności jest odpowiednie zarządzanie przez psychologa zbieranymi przez niego informacjami na temat odbiorcy. W związku z tym podkreśla się, że "psycholog w sposób odpowiedzialny i rzetelny zarządza informacjami dotyczącymi działań psychologicznych. Świadomie, odpowiedzialnie i z poszanowaniem zasad prawa zarządza powierzonymi mu danymi odbiorców. Dotyczy to w szczególności bezpieczeństwa procedur pozyskiwania, przetwarzania, przechowywania i transmisji danych zarówno w formie tradycyjnej, jak i elektronicznej".

Jedną z form odpowiedzialnego zarządzania informacją jest zachowywanie tajemnicy zawodowej. Jak czytamy w punkcie 11.2.a., "tajemnicą zawodową objęte są informacje uzyskane przez psychologa w związku z wykonywaniem przez niego czynności zawodowych. O ile to możliwe, tajemnicą zawodową objęty jest także sam fakt uczestniczenia w działaniach". Ochronie podlegają np. "wiadomości dotyczące odbiorcy oraz innych osób, ale także wytwory oraz wyniki testów, w szczególności wyniki surowe". Podkreśla się, że "tajemnica zawodowa obowiązuje również po śmierci odbiorcy". Uchylenie tajemnicy zawodowej jest usprawiedliwione, gdy istnieje "poważne zagrożenie życia lub zdrowia osób, lub gdy tak stanowią przepisy prawa powszechnego".

Inną bardzo ważną formą dbałości o odpowiedzialne zarządzanie informacjami jest odpowiedzialne ich ujawnianie i przekazywanie, np. podczas konsultacji, czy sporządzania opinii. Podkreśla się, że "psycholog, występując w roli zawodowej, przekazuje informacje tylko w zakresie swoich kompetencji. W szczególności psycholog nie wypowiada się na temat psychologicznych charakterystyk osób, które nie uczestniczyły w prowadzonych przez niego działaniach psychologicznych. Wyjątki od tej reguły określają przepisy prawa powszechnego". Zauważa się też, że "o zakresie przekazywanych informacji każdorazowo decyduje psycholog, kierując się przede wszystkim celem, dla którego informacje mają być przekazane (uwzględniając przepisy prawa powszechnego)".

3.3 Reguła zachowania lojalności

Ostatnia reguła etyczna mówi o powinności zachowania przez lekarza lojalności w relacji z pacjentem. Lojalność rozumie się tutaj jako dochowanie profesjonalnej wierności i oddania pacjentowi. To zobowiązanie etyczne powstaje wszędzie tam, gdzie lekarz tworzy istotną i znaczącą relację z pacjentem. Ponieważ relacja lekarz-pacjent jest niesymetryczna, na pacjencie nie ciąży analogiczne zobowiązanie lojalności wobec lekarza. Przykładem naruszenia tej reguły jest nieuzasadnione zerwanie przez lekarza zawodowej relacji z pacjentem. Inną sytuację trudną stanowią różnego rodzaju konflikty związane z lojalnością. Pierwszym z nich jest konflikt między różnymi lojalnościami specjalisty (tzw. podzielona lojalność). Przykładem może tutaj być konflikt między lojalnością wobec pacjenta a lojalnością wobec przełożonego. Drugim rodzajem konfliktów są konflikty między lojalnością a interesem własnym. Należy oczywiście pamiętać, że zasada zachowania lojalności jest zasadą prima facie i może zostać uchylona przez zasady i reguły, które w danej sytuacji okażą się ważniejsze z etycznego punktu widzenia [10, s. 311-317].

Etyczną regułę nakazującą zachowanie lojalności wobec pacjenta można uznać za uszczegółowienie zarówno zasady nieszkodzenia, jak i zasady dobroczynienia. O ile bowiem powstrzymanie się przez lekarza przed nieuzasadnionym zerwaniem relacji z pacjentem chroni tego ostatniego przed ryzykiem szkody, o tyle lojalne pielęgnowanie i wzmacnianie tej relacji przez lekarza jest działaniem na rzecz dobra pacjenta.

W opracowaniach poświęconych etyce zawodu psychologa kwestia lojalności wobec odbiorcy zazwyczaj nie jest poruszana bezpośrednio, ale raczej w ramach rozważań poświęconych takim zagadnieniom jak odpowiedzialność wobec klienta (unikanie konfliktu ról) oraz integralność i uczciwość zawodowa (nakaz wierności standardom zawodowym) [Chyrowicz, ?]. Nie inaczej jest w przypadku obu kodeksów etyki zawodu psychologa PTP. Również i tutaj zagadnienie lojalności wobec odbiorcy usług psychologicznych nie zostało przywołane bezpośrednio. Pewne nawiązania do problematyki wierności i lojalności wobec klienta można dostrzec w tych ich fragmentach, które dotyczą konfliktu ról i interesów.

W punkcie 26 "Kodeksu etyczno-zawodowego psychologa" z roku 2005 czytamy, że "gdy w swoich czynnościach zawodowych psycholog zostanie uwikłany w konflikt interesów, zarówno między osobami, jak między osobami i instytucją, postępuje tak, aby nie spowodować szkody dla którejkolwiek z zainteresowanych stron. Jeśli w grę wchodzi konflikt między interesami osoby i instytucji, psycholog zachowuje bezstronność". Można jednak wątpić, że ostatnie z zacytowanych zdań jest zgodne z duchem zasady lojalności. Niestety, w omawianym dokumencie znaczenie terminu 'bezstronność" nie zostało wystarczająco doprecyzowane.

Problematyka zbliżona do zagadnienia lojalności psychologa wobec klienta poruszania jest również we wskazaniach dotyczących odpowiedzialności. W punkcie 14 czytamy na przykład, że "podejmując działalność praktyczną, psycholog akceptuje fakt, że jego odpowiedzialność zawodowa przybiera wówczas konkretną formę odpowiedzialności za drugiego człowieka, czy grupę osób". Jak można się domyślać, odpowiedzialne traktowanie odbiorcy usług psychologicznych przez psychologa obejmuje między innymi zachowywanie wobec niego profesjonalnej lojalności w opisanym powyżej znaczeniu.

Podobnie jest w przypadku "Kodeksu etycznego psychologa PTP" z roku 2018. Problematyka konfliktu ról i interesów podjęta zostaje w artykule 12. Czytamy tam, że "psycholog jest wrażliwy na sytuację wystąpienia konfliktu ról i konfliktu interesów. W miarę możliwości unika konfliktów w obrębie pełnionych przez siebie ról. W szczególności nie podejmuje się działań zawodowych wobec osób bliskich emocjonalnie (...). Psycholog nie podejmuje kontaktów seksualnych z odbiorcą w trakcie trwania działań i w czasie utrzymywania relacji profesjonalnej." Czytamy również, że "w sytuacji konfliktu pomiędzy odbiorcą i zleceniodawcą psycholog przedstawia swoje zobowiązania wobec każdej ze stron. Dąży do zachowania bezstronności". Psycholog lojalny wobec odbiorcy jego usług unika sytuacji konfliktu ról i interesów, ponieważ może ona pociągać za sobą konflikt lojalności. Pewne wątpliwości ponownie budzą jednak uwagi na temat zachowywania bezstronności w sytuacji konfliktu odbiorca-zleceniodawca. Czy przynajmniej w niektórych sytuacjach bezstronność nie byłaby rozwiązaniem nieetycznym?

Wskazania pośrednio dotyczące lojalności psychologa wobec klienta pojawiają się także w artykule 7 poruszającym kwestię odpowiedzialności zawodowej psychologa. Stwierdza się tutaj, że "psycholog jest świadomy szczególnej odpowiedzialności, wynikającej ze specyfiki wykonywanego zawodu. Jest to odpowiedzialność przede wszystkim wobec odbiorców, ale również wobec społeczeństwa i wobec środowiska zawodowego". Dodaje się również, iż psycholog "stara się przewidzieć zarówno krótko- jak i długofalowe skutki swoich działań i przyjmuje za nie odpowiedzialność". Nielojalność wobec odbiorcy usług np. nieuzasadnione zerwanie relacji można bez wątpienia uznać za formę zachowania nieodpowiedzialnego mającego wpływ nie tylko na odbiorcę usług, ale również na zaufanie publiczne wobec zawodu psychologa.

Konkluzje

Przedstawione tutaj kluczowe elementy etyki czterech zasad, przede wszystkim cztery główne zasady etyczne i cztery reguły uzupełniające, można uznać za interesujące narzędzie pozwalające uporządkować problemy etyczne, z jakimi w swojej pracy zawodowej styka się psycholog-diagnosta. Ważnym wątkiem przedstawionego rozwiązania etycznego, który nie został tutaj podjęty z powodu braku miejsca jest kwestia cnót. W kontekście refleksji nad etycznymi problemami związanymi z diagnoza psychologiczną dla potrzeb zawodów trudnych i niebezpiecznych przekłada się on na pytanie dotyczące cech charakteru korzystnych dla właściwego wypełniania obowiązków zawodowych psychologa-diagnosty. Na pewno zasługuje on na odrębne opracowanie. Oczywiście, etyka czterech zasad przeszczepiona na grunt refleksji dotyczącej problemów etycznych, z jakimi styka się psycholog-diagnosta pracujący w obszarze zawodów trudnych i niebezpiecznych nie jest w stanie uwzględnić wszystkich możliwych problemów etycznych. Z pewnością na odrębne przedstawienie zasługuje na przykład zagadnienie sygnalizowania nieetycznych praktyk i zjawisk w miejscu pracy odbiorcy usług psychologicznych (np. naruszanie przepisów bezpieczeństwa, podejmowanie zachowań ryzykownych, zmuszanie do pracy na granicy możliwości pracownika, brak dbałości o warunki pracy, mobbing itp.), o których psycholog-diagnosta nierzadko dowiaduje się wypełniając swoje obowiązki zawodowe. Na pogłębioną analizę tej problematyki brakuje jednak tutaj miejsca.

Przypisy

¹ Trzeba podkreślić, że relacje między etyką normatywną a moralnością wykraczają poza prostą relację między pewną dziedziną dociekań a jej przedmiotem. Jak zauważa Ossowska, etyka normatywna "wchodzić będzie w skład moralności epoki, w której powstała, przy rozumieniu przez moralność ogółu wypowiadanych w danej epoce i danym środowisku ocen i norm. Przy takim pojmowaniu sprawy każda ocena etyczna byłaby jednocześnie oceną moralną, ale nie na odwrót (...). Poglądy głoszone w etykach stałyby się w ten sposób wycinkiem naszego życia moralnego" [4, s. 46].

² W niektórych opracowaniach poświęconych etyce stosowanej postulat szacunku dla autonomii jest oparty na ogólniejszym postulacie szacunku dla osób [13]. Przyjmuje się w nich istnienie dwóch etycznych postulatów dotyczących autonomii. Pierwszy z nich mówi, że "jednostki powinny być traktowane jako autonomiczne podmioty działania". Z kolei drugi z postulatów stwierdza, że "osoby o zmniejszonej autonomii mają prawo do ochrony" [13, s. 72]. Oba te postulaty wywiedzione zostają z zasady szacunku dla osób. Drugi z tych postulatów można jednak również bez trudu uznać za uszczegółowienie zasady szacunku dla autonomii w etyce czterech zasad.
³ Warto zaznaczyć, że w literaturze etycznej można napotkać również nieco inne sposoby formułowania negatywnej i pozytywnej wersji zasady szacunku dla autonomii. Zgodnie z jednym z nich, negatywna wersja omawianej zasady zakazuje ingerowania w decyzje podejmowane przez pacjenta, ale już w wersji pozytywnej nakazuje ona pacjentowi "podjąć odpowiedzialność za decyzje dotyczące przebiegu procesu terapeutycznego i pielęgnacyjnego." [15, s. 493]

Bibliografia

Szewczyk K.; Bioetyka. Medycyna na granicach życia. Tom 1. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2009.
Brzeziński J.; Chyrowicz B.; Poznaniak W.; Toeplitz-Wieniewska M. Etyka zawodu psychologa. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2009.
Frankena W. Ethics. Prentice Hall 1973.
Ossowska M. Nauka o moralności, jej zagadnienia, źródła i przeszłość [w:] Ossowska M. Podstawy nauki o moralności. Ossolineum. Wrocław 1994.
Ossowska M. Moralność i różne terytoria z nią styczne [w:] Ossowska M. Podstawy nauki o moralności. Ossolineum. Wrocław 1994.
Kant I., Uzasadnienie metafizyki o moralności. PWN Warszawa.
Lazari-Pawłowska I., Etyka. Pisma wybrane. Ossolineum.
Galewicz W., Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych. Universitas.
Dudek M. Wokół etyki niesienia pomocy psychologiczno-pedagogicznej. „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2008, vol. 11, nr 2, s. 45-52.
Beauchamp, T., L., Childress, J., F., (2009). Principles of Biomedical Ethics. Sixth Edition, Oxford University Press.
Biesaga T., Personalizm a pryncypializm w bioetyce, [w:] Podstawy i zastosowania bioetyki, red. T. Biesaga, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 2001 s. 43-55
Gert B., Culver Ch. M., Clouser K. D. Bioetyka. Ujęcie systematyczne. Słowo/obraz terytoria. Gdańsk 2009.
Narodowa Komisja Ochrony Osób Uczestniczących w Badaniach Biomedycznych i Behawioralnych (USA), Raport belmoncki: Etyczne zasady i wytyczne dotyczące badań z udziałem ludzi [w:] Antologia bioetyki. Tom 3. Badania z udziałem ludzi. (Red.) W. Galewicz, Uniwersitas. Kraków 2011.
Faden, R., Beauchamp, T., L., (1986). A History and Theory of Informed Consent. Oxford University Press.
Niebrój. L., Etyka pryncypializmu w bioetyce: kryteria jakości opieki zdrowotnej. Nowiny Lekarskie 2006, 75, 5, s. 491-495.
Polskie Towarzystwo Psychologiczne Kodeks etyczno - zawodowy psychologa, 2005. Data dostępu: 2018-12-11.
Polskie Towarzystwo Psychologiczne Kodeks etyczny psychologa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2018. Data dostępu: 2019-04-19.
Arystoteles Etyka nikomachejska. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1996.
Stepulak M. Z., Tajemnica zawodowa w działalności badawczej i praktycznej psychologów [w:] Etyczne dylematy psychologii (red.) J. Brzeziński, M. Toeplitz-Winiewska. Academica. Wydawnictwo SWPS. 2004. S. 89-117.

Tagi: Psychologia kliniczna i diagnostyka